kök

1.

is.

1. Bitkilərin torpaq altında olan, suyu soran və onları qidalı maddələrlə qidalandıran yarpaqsız hissəsi; rişə. Ot öz kökü üstündə bitər. (Ata. sözü). Biçinçilərdən biri orağını böyük bir qanqalın kökündən endirərkən quş balaları «cik-cik» edib . . qalın otlar arasına soxuldular. A. Ş.. Kökləri kəsilmiş ağaclar gurultu ilə yıxılırdı. H. Seyidbəyli. // Bitkilərin müəyyən məqsəd üçün qazılıb çıxarılan yeraltı hissəsi. Biyan kökü. Tikan kökü. // Kökümeyvəli bitkilərin ərzaq kimi işlədilən yeraltı hissəsi (kartof, soğan və s.).

2. Sarı, sarı-qırmızı, qara rəngli kökümeyvəli bitkilərdən birinin adı; yerkökü. Bazardan kök almaq. Kök şirəsi. – Aslan əlinə bir kök alıb xırtıldada-xırtıldada yeməyə başladı. S. Vəliyev.

3. Saçın, dişin və s. -nin bədənin içində olan hissəsi. Diş kökü. Saçın kökü. // Bədən üzvünün bədənlə birləşən yeri, dib qismi. Dilin kökü.

4. məc. Nəsil, əsil-nəsəb, mənşə. Mənim ki başımın tükləri ömrümdə qıvrım olmamışdır, . . nəslimizdə, kökümüzdə də olmamışdır. S. R..

5. dilç. Sözün önlük və şəkilçiləri çıxdıqdan sonra qalan hissəsi. Sözün kökü. Bir kökdən ibarət sözlər.

6. riyaz. Müəyyən dərəcəyə qaldırdıqda yeni bir kəmiyyət alınan ədəd. Kvadrat kök.

7. məc. Əsas səbəb, əsas illət. Məsələnin (işin) kökü. – Bu hadisələrin əsas kökü azərbaycanlıları paytaxtdan uzaqlaşdırmaq və Qızıl Arslanı təkləmək məqsədləri üzərində qurulmuşdu. M. S. O..

8. Kökündən şəklində – 1) əsla, qətiyyən. <Niyaz:> Belə iş bu küləkdə; Mümkün deyil kökündən. Ə. Əlibəyli; 2) tamamilə, yerli-dibli. Həyat kökündən dəyişmişdir. – Mümkün olsa lap kökündən qaldırıb bir zənn ilə; Cümlə mətbuatı viran etməli bundan sora. M. Ə. S..

◊ Kök aparmaq – bax kök salmaq 2-ci mənada. Həqiqət halda da dörd gün davam edən məhkəmə, mühitimizdə az-az təsadüf edilən, amma əsası yaşayışımızın dərinliklərinə kök aparan bir işə baxırdı. T. Ş. S.. Kök atmaq – 1) bitkilərin torpaq altında olan hissəsində köklər əmələ gəlmək; rişələnmək, yayılmaq. Elə bil ki, Dəmirçioğlu yüzillik bir ağac olub yerə kök atmışdı. «Koroğlu»; 2) məc. bir yerdə törəyib artmaq. <Dərviş:> Canımın bir hissəsi vətənimdə hasil olubsa, o biri ləzzətli, dadlı hissəsi bu dağların aralarında . . kök atıbdır! A. D.. Kök salmaq – 1) bax kök atmaq. Bu körpəcə meynəni qoru hər bir zavaldan; Qoy torpaqda kök salıb, bərkitsin öz yerini. S. Rüstəm; 2) məc. yer tutmaq, möhkəmlənmək, möhkəm və həmişəlik yerləşmək. Əl yarası tez gedər; Kök salar dil yarası. (Ata. sözü). Cəlil ağanın . . qəlbində kök salmış qəbih adətləri ona tərk etdirmək mümkün deyildi. İ. M.. <Fətullanın> şəhərə yaxın kəndlərdən birində evlənib kök saldığını bilirdim. M. C.. Kökü (kökünüz, kökləri) kəsilsin! – qarğış, nifrin ifadəsi. Onların, görüm, kökləri kəsilsin! Kökü kəsilmək – 1) tamamilə yox edilmək, məhv edilmək, puç edilmək; yox olmaq. Dostların əlilə bir tikan təki; Belə adamların kəsilər kökü. S. Rüst.. <Süleyman:> Bataqlıq qurudulub, yerində meşə zolaqları və tarlalar salındıqdan sonra qızdırmanın kökü kəsildi. M. Rzaquluzadə; 2) tələf olmaq, mövcud olmamaq, nəsli kəsilmək. Abşeronda çoxdan kökü kəsilmiş canavar, tülkü, çaqqal kimi ziyanverən heyvanlar haradansa peyda olub. M. Rz.. Kökündən vurmaq – 1) dibindən kəsmək, görünməz etmək, yox etmək. Saçını kökündən vurmaq; 2) məc. tutarlı söz demək, kəsərli cavab vermək. Kökünə çatmaq – əsasını, mahiyyətini bilmək, dərindən öyrənmək, künhünə varmaq. <Xan:> Axund, çox zehinli uşaqdır. . Hər nə də görür, soruşub kökünə çatmaq istəyir. Ç.. Kökünü (yer üzündən) kəsmək – tamamilə, bir daha törəməyəcək şəkildə yox etmək, məhv etmək. Yalnız bu yolu davam etdirməklə zülmün kökünü kəsmək mümkündür. M. S. O.. Kəssin deyə düşmənin kökünü yer üzündən; Qoymaram korluq çəkə benzindən onları mən. R. R.. Kökünü qazımaq – 1) bax kökünü kəsmək. <Hacı Mehdi:> Allah sizin kökünüzü yerdən qazsın. Ə. Haqverdiyev; 2) məc. əleyhinə iş görmək, zərərinə işləmək. Özünü dost kimi göstərən çar hökuməti gizlində xalqın kökünü qazıyırdı. A. Ş..

2.

sif.

1. Ətli, şişman, gonbul, yoğun (arıq ziddi). Kök uşaq. Kök qoyun. Kök adam. – Həsrət ilə pişik çəkirdi keşik; Gördü gəlir neçə qəvi, kök pişik. S. Ə. Ş.. <Qurbanəli:> Baş üstə!. . Sən məni bu işdən xilas eləsən mən sənə hələ bir kök toğlu da bağışlaram. N. V.. <Arvad:> . . Hinduşkanın bir kökünü tut, kəs. B. Bayramov.

2. məc. dan. Özündən sonra gələn sözün qüvvətini, mənasını, təsirini gücləndirir. Əvəzində Qəhrəmandan bir kök töhmət al, eləmi? – deyə Əsəd donquldana-donquldana başını yellədi. S. R.. Sitarə kök bir dəstə hazırlamışdı. M. C.. <Nəcmi> xüsusən axırıncı sinifdə ən çox hirsini boğazına yığan şagirdə kök bir sıfır verər. Ə. Ə..

3.

is. Musiqi ifadəliyinin vəzn, tembr və s. kimi ünsürlərindən biri. Müxtəlif yüksəklikdə olan səslərin müəyyən sistem əsasında təşkil olunması ilə əldə edilən səslərin qarşılıqlı münasibətinə kök deyilir. Ə. Bədəlbəyli. // Simli musiqi alətlərində kökləməklə səslərdə yaradılan qarşılıqlı ahəng; həmahənglik. Musiqi ifadəliyinin bir çox mühüm ünsürləri (kök, vəzn, tembr və sairə) məhz melodiyanın tərkibində birləşərək bir vəhdət təşkil edir. Ə. Bədəlbəyli. Kök etmək (eləmək) – 1) bax kökləmək

1. Tarı kök etmək. – Bu hində Baxşı kamançanı kök eləyir və başlayır segah-zabil havasını çalmağa. C. Məmmədquluzadə; 2) məc. sazlamaq, hazırlamaq. <Rəşid:> Hə, Qurbanqulu belə evləndi, – deyib, qəlyanını kök etməyə başladı. T. Ş. S.. Kökdən düşmək – simləri boşalmaq, kök (tarım) olmamaq, həmahəngliyini itirmək (tar, kamança və s. -də). İllərin tozu basmış, düşmüşdü kökdən simi; Bir də onu çalmağa heç gəlmirdi gümanı. Ə. Cəm..

4.

is.

1. İri tikiş.

2. Sonradan əl və ya maşınla əsaslı tikmək üçün atılan iri tikiş. Kök atmaq (getmək) – bax kökləmək 2.

5.

Adətən tərkiblərdə işlənib, xarici görünüş, vəziyyət, hal, halət mənasını verir. Pis kökdə görmək (pis vəziyyətdə görmək). Öz kökünə qoymaq (özü kimi etmək). – <Mahmud:> Adəmi behiştdən qovdular, onlar da düşdülər mən kökə. Ə. H.. <Möhsün:> Musa, gətir, bu kökdə şəklimizi çəkdir. M. C..

◊ . . . kökə qoymaq – bax . . . kökə salmaq. Bilmirəm niyə belə oldu? Bu oxumaq səni nə kökə qoydu? S. R.. . . . kökə düşmək – . . . vəziyyətinə, . . . halına düşmək. Belədir qayda, nəhayət, düşəcəkdir bu kökə. . . S. Rüst.. Mahmudun . . sənədləri, kim bilir, nə kökə düşmüşdür. Ə. Ə.. . . . kökə salmaq – . . . vəziyyətinə, . . . halına, . . . şəklinə (. . . vəziyyətə, . . . hala, şəklə) salmaq. Pis kökə salmaq. – <Tacirlərdən biri:> Başına dönüm, Qaçaq Nəbi, bizim var-yoxumuzu əlimizdən alıb, özümüzü də bu kökə saldı. «Qaçaq Nəbi». <Ələsgər:> A boyunu yerə soxum, beyni olan da iki arvad alıb, özünü bu kökə salarmı? Ə. H.. Yığışıb min dənə şeytan balası hər tükünə; İstəyirsən məni də lap salasan öz kökünə? Ə. N..